Samorządy jako liderzy energetyki obywatelskiej i efektywności energetycznej

Samorządy odgrywają kluczową rolę w procesie transformacji energetycznej, ponieważ to właśnie na poziomie lokalnym realizowane są najważniejsze inwestycje związane z odnawialnymi źródłami energii, efektywnością energetyczną oraz zarządzaniem infrastrukturą publiczną. W przeciwieństwie do administracji centralnej to samorządy najlepiej znają potrzeby mieszkańców, ich warunki życia, lokalne zasoby oraz potencjał rozwoju poszczególnych technologii energetycznych. Dlatego coraz częściej stają się liderami działań na rzecz energetyki obywatelskiej.

Od 1 stycznia 2024 r. Prezes URE prowadzi oficjalny Rejestr Klastrów Energii. Do listopada 2025 r. do rejestru wpisano jedynie 12 podmiotów (m.in. Jaworznicki Klaster Energii, Szczecinecki Klaster Energetyczny). Wpis jest dobrowolny, ale konieczny do uzyskania preferencji (np. zwolnień z opłat dystrybucyjnych), co pokazuje, jak niewielka część inicjatyw spełnia obecnie rygorystyczne wymogi ustawowe.^[1]

W wielu gminach to władze lokalne inicjują powstawanie spółdzielni energetycznych, klastrów energii czy wspólnot prosumenckich. Samorządy mogą pełnić rolę koordynatora, inwestora, a niekiedy także lidera lokalnej transformacji. Dysponują infrastrukturą publiczną – szkołami, urzędami, budynkami komunalnymi – które mogą być modernizowane i wyposażane w instalacje fotowoltaiczne, pompy ciepła, magazyny energii czy inteligentne systemy zarządzania. Takie inwestycje nie tylko obniżają koszty funkcjonowania instytucji publicznych, ale również stanowią przykład dla mieszkańców i lokalnych przedsiębiorców.

W ramach 9. edycji Rządowego Programu Inwestycji Strategicznych „Rozświetlamy Polskę” gminy mogły składać wnioski o bezzwrotne dofinansowanie modernizacji infrastruktury oświetleniowej. Wcześniejsze edycje (np. 8. nabór) alokowały miliardy złotych na inwestycje lokalne (np. tylko dla województwa małopolskiego ponad 2,2 mld zł na 400 zadań), gdzie dofinansowanie sięgało nawet 95% wartości inwestycji.^[2]

Efektywność energetyczna jest jednym z najważniejszych obszarów, w których samorządy mogą działać. Termomodernizacja budynków komunalnych, wymiana oświetlenia ulicznego czy modernizacja systemów grzewczych znacząco obniżają zużycie energii. To z kolei pozwala przeznaczać oszczędności na kolejne projekty oraz poprawia bilans energetyczny gminy. Coraz więcej samorządów korzysta również z narzędzi cyfrowych, które pozwalają monitorować i analizować zużycie energii w czasie rzeczywistym.

Samorządy pełnią również ważną rolę edukacyjną. Organizują szkolenia, konferencje, warsztaty i programy dla mieszkańców, dzięki którym rośnie świadomość dotycząca OZE, efektywności energetycznej i korzyści płynących z udziału w społecznościach energetycznych. Takie działania są niezwykle ważne, ponieważ transformacja energetyczna wymaga nie tylko inwestycji technologicznych, ale również zmiany przyzwyczajeń, nawyków i sposobów myślenia mieszkańców.

Ważnym atutem samorządów jest możliwość pozyskiwania środków finansowych z funduszy europejskich, krajowych oraz regionalnych. Programy takie jak KPO, Fundusze Spójności czy fundusze regionalne pozwalają finansować zarówno duże inwestycje infrastrukturalne, jak i mniejsze inicjatywy oddolne związane ze społecznościami energetycznymi. Dostęp do dofinansowania umożliwia realizację projektów, na które prywatni inwestorzy nie zawsze mogliby sobie pozwolić.

Kluczowym źródłem finansowania transformacji na poziomie lokalnym stały się środki z Krajowego Planu Odbudowy. Tylko na realizację programu „Czyste Powietrze”, w którego dystrybucję aktywnie włączone są gminy poprzez punkty konsultacyjno-informacyjne, przewidziano w KPO pulę 3,1 mld euro. Skala tego wsparcia jest bezprecedensowa – do końca listopada 2025 r. złożono w programie ponad 1 milion wniosków na łączną kwotę dofinansowania przekraczającą 40 mld zł^[3], a celem wyznaczonym do połowy 2026 r. jest wymiana blisko 800 tys. nieefektywnych źródeł ciepła.^[4]

Samorządy są również odpowiedzialne za tworzenie warunków sprzyjających rozwojowi energetyki obywatelskiej — zarówno poprzez planowanie przestrzenne, jak i lokalne strategie energetyczne. Odpowiednio przygotowane dokumenty strategiczne mogą ułatwić budowę lokalnych źródeł energii, przyspieszyć proces inwestycyjny oraz zwiększyć szanse na pozyskanie finansowania zewnętrznego.

W dłuższej perspektywie to właśnie samorządy mogą odegrać kluczową rolę w budowie lokalnej odporności energetycznej. Wspierając decentralizację, inwestując w lokalne źródła energii odnawialnej i rozwijając infrastrukturę magazynowania, mogą uniezależniać mieszkańców od niestabilności cen na rynku energii. To szczególnie ważne w kontekście obecnych wyzwań geopolitycznych i ekonomicznych, które pokazują, jak istotne jest posiadanie lokalnych, bezpiecznych i odnawialnych źródeł energii.

Wszystkie te działania sprawiają, że samorządy stają się nie tylko administratorami infrastruktury, ale także aktywnymi uczestnikami transformacji energetycznej. Tworzą warunki do współpracy, inspirują mieszkańców i prowadzą projekty, które zmieniają lokalną rzeczywistość. To dzięki nim energetyka obywatelska ma szansę stać się realnym fundamentem polskiego systemu energetycznego — nowoczesnego, niskoemisyjnego i opartego na lokalnej solidarności.