Energetyka obywatelska jako filar lokalnej transformacji energetycznej

Transformacja energetyczna przestaje być jedynie projektem infrastrukturalnym, realizowanym odgórnie przez państwo i wielkich operatorów systemu energetycznego. Coraz wyraźniej przenosi się na poziom lokalny, gdzie mieszkańcy, samorządy i małe przedsiębiorstwa stają się współtwórcami nowego modelu gospodarowania energią. W tym procesie energetyka obywatelska odgrywa rolę kluczową, ponieważ łączy produkcję energii z potrzebami społeczności i lokalnej gospodarki, nadając jej bardziej demokratyczny i sprawiedliwy charakter.

Energetyka obywatelska opiera się na współudziale mieszkańców w wytwarzaniu, zużywaniu i zarządzaniu energią. Tworzenie spółdzielni, wspólnot energetycznych, klastrów i lokalnych mikrosieci umożliwia odejście od tradycyjnego, scentralizowanego systemu, w którym gospodarstwa domowe są jedynie biernymi odbiorcami prądu. W modelu obywatelskim stają się natomiast aktywnymi uczestnikami rynku – prosumentami, inwestorami, a w wielu przypadkach współdecydującymi o kierunku lokalnych inwestycji.

Taki sposób funkcjonowania wzmacnia odporność energetyczną gmin, zmniejszając ich zależność od dużych elektrowni i zmiennych cen energii na rynku hurtowym. Lokalne źródła – głównie instalacje fotowoltaiczne, turbiny wiatrowe, biogazownie czy pompy ciepła – pozwalają na stabilne zaspokajanie części lokalnego zapotrzebowania na energię. W połączeniu z magazynami energii i systemami zarządzania popytem tworzą fundament dla nowoczesnych, elastycznych systemów energetycznych.

Polityka ma istotny wpływ na realny transformacje energetyki w kraju^[1]. Istotnym impulsem do rozwoju energetyki obywatelskiej są unijne regulacje RED II i RED III, które po raz pierwszy nadają obywatelom formalne prawo do wytwarzania i sprzedaży energii, a także do zrzeszania się w podmioty zarządzające lokalną infrastrukturą energetyczną. Implementacja tych dyrektyw wymaga od państw członkowskich stworzenia stabilnych i przyjaznych ram prawnych, które ułatwią działanie wspólnot energetycznych oraz nadadzą im odpowiednią rangę w systemie energetycznym.

Główną ideą dyrektyw RED II oraz RED III było zwiększenie ekologicznej energii. Dyrektywa RED II (Dokument EU^[2] 32018L2001) z dnia 11 grudnia 2018 określała cel udziału OZE w końcowym zużyciu energii brutto na poziomie UE na min. 32% do roku 2030. Polska wskazała w 2019 r. cel 23% OZE w końcowym zużyciu energii brutto na 2030 r. Na początku dyrektywa (RED II) zakładała zwiększenie udziału OZE w europejskim miksie energetycznym przynajmniej do 32 proc., zaś RED III – przynajmniej 42,5 proc. Dyrektywa RED III została przyjęta^[3] przez Radę UE 9 października 2023 r. Nie wszystkie kraje popierały zapisy projektu RED III. Za przyjęciem dyrektywy głosowały 23 państwa, 2 wstrzymały się od głosu^[4] wstrzymały się od głosu, natomiast Polska i Węgry głosowały przeciw. Mimo formalnego sprzeciwu w Polsce dyrektywa RED III weszła w życie 19 listopada 2023 r. Dodatkowo RED III zakłada wykorzystanie min. 5,5 proc. zaawansowanych biopaliw (niepochodzących z rolnictwa) oraz paliw odnawialnych niemających biologicznego pochodzenia (RFNBO), a więc np. odnawialnego wodoru czy bazujących na wodorze paliw syntetycznych, które są korzystne dla środowiska.

Korzyści wynikające z rozwoju energetyki obywatelskiej są wielowymiarowe. Po pierwsze — ekonomiczne. Lokalne wytwarzanie energii redukuje koszty przesyłu i dystrybucji, które dziś stanowią znaczną część rachunków odbiorców końcowych. Po drugie — społeczne. Wspólne inwestycje sprzyjają budowaniu więzi i wzmacnianiu kapitału społecznego, a uczestnictwo w projektach energetycznych zwiększa świadomość ekologiczną i poczucie sprawczości mieszkańców. Po trzecie — środowiskowe. Produkcja energii z OZE na poziomie lokalnym minimalizuje ślad węglowy, redukuje emisje i zwiększa udział czystej energii w krajowym miksie.

Wreszcie, energetyka obywatelska przyczynia się do rozwoju lokalnej gospodarki. Instalacje OZE generują miejsca pracy dla elektryków, projektantów, doradców energetycznych i firm serwisowych. Lokalne inwestycje stają się impulsem rozwojowym dla gmin, zwłaszcza tych położonych poza dużymi aglomeracjami, gdzie koszt energii ma szczególnie duży wpływ na funkcjonowanie przedsiębiorstw i instytucji publicznych.

W perspektywie najbliższych lat energetyka obywatelska może stać się jednym z najważniejszych elementów polskiej transformacji energetycznej. Aby tak się stało, potrzebne są jasne regulacje, stabilne finansowanie oraz wsparcie edukacyjne. Kluczowe będzie także wzmacnianie roli samorządów jako lokalnych animatorów i koordynatorów działań energetycznych. Jeżeli te warunki zostaną spełnione, Polska może zbudować system energetyczny oparty nie tylko na dużych inwestycjach centralnych, ale przede wszystkim na aktywności i odpowiedzialności obywateli.